De verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs

Deze afbeelding geeft de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs weer. Om meerdere redenen is dit een passende achtergrond voor de middeleeuwen.

Allereerst iets over de herkomst van de afbeelding. Deze is een onderdeel van een laatmiddeleeuws getijdenboek: Les Très Riches Heures du duc de Berry, een kostbaar, rijk geïllustreerd manuscript voor de hertog van Berry.

Getijdenboek

Een getijdenboek is een boek, in dit geval een handschrift, dat leken in de middeleeuwen gebruikten voor hun privédevotie. Getijdenboeken waren geënt op het in kloosters door monniken voor het koorgebed gebruikte brevier. Deze gebeden werden op vaste tijden van de dag uitgesproken en werden daarom getijden ('horae', 'uren') genoemd. Een getijdenboek bestond uit een aantal vaste elementen:

een eeuwigdurende kalender met de feesten van heiligen en andere kerkelijke feesten;
de Getijden van Maria, een lange gebedscyclus gewijd aan Maria;
boetpsalmen, zeven psalmen waarmee de gelovige boete doet voor al zijn slechte daden;
andere teksten die in gebedsuren zijn opgedeeld, zoals de Kruisgetijden, getijden van de Heilige Geest en de getijden van de Eeuwige Wijsheid;
korte gebeden instaan, bijvoorbeeld tot bepaalde heiligen, om te bidden voor mooi weer of de genezing van ziekte. Voor iedere gelegenheid was er wel een geschikt gebed;
(meestal tot slot) de dodenvigilie, gebeden voor iemand die net gestorven is.

Het getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry

- drie voorbeeldpagina's -
pagina met geïllustreerde tekst	Herders horen van Jezus' geboorte	Jozef en Maria op de vlucht naar Egypte

Het getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry (Frans voor 'De zeer rijke uren van de hertog van Berry') is rond 1410 door Jan van Berry besteld en gedeeltelijk vervaardigd door de befaamde miniatuurschilders de gebroeders Van Limburg. Van de 66 grote miniaturen in het handschrift zouden er 35 van hun hand zijn en 25 van de 65 kleinere worden door moderne onderzoekers aan hen toegeschreven. Het manuscript bevindt zich in het Musée Condé, dat is ondergebracht in het Kasteel van Chantilly, met als signatuur Ms.65.

Les Très Riches Heures du duc de Berry is ongetwijfeld een van de belangrijkste verluchte manuscripten uit de late middeleeuwen en het wordt soms, "le roi des manuscrits enluminés" ("de koning van de verluchte manuscripten") genoemd.[2] Het wordt gerekend tot de hoogtepunten van de gotische schilderkunst.

Folio 25 verso - de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs

Deze illustratie is een bijzondere weergave van de zondeval en de daaropvolgende verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs. De geschiedenis zoals die wordt weergegeven in het Bijbelboek Genesis wordt hier getoond in vier scènes binnen één afbeelding.

Links neemt Eva de verboden vrucht aan van de duivel in de boom van de kennis van goed en kwaad. De kwade genius is afgebeeld als half slang en half verleidelijke vrouw, zoals gebruikelijk was in de middeleeuwen.
Linksonder biedt Eva de vrucht aan aan Adam, die hier het gracieuze uiterlijk lijkt te hebben van een Grieks-Romeins standbeeld.
Vervolgens wordt het paar bestraffend toegesproken door de in een blauwe mantel geklede God, voorzien van een stralend gouden halo. (Adam en Eva bedekken hun geslachtsorganen als teken van schaamte.)
Aan de rechterkant wordt het ongelukkige duo (inmiddels voorzien van bedekkende vijgenbladen) door een rode vurige engel buiten de tuin gezet.

De in het midden van de tuin opgestelde fontein (de bron van de vier wereldstromen) en de poort van het paradijs zijn afgebeeld in de stijl van de Franse gotiek. De figuur van Eva wordt weergegeven volgens het destijds geldende schoonheidsideaal: hoge borsten, een slanke taille en een iets bollende buik.